Onze blik op het koloniale verleden is de laatste decennia veranderd en dat geldt ook voor onze blik op de Nederlands-Indische literatuur. ‘Het leek ons hoog tijd voor een ander geluid, een kritisch geluid.’ -Jacqueline Bel, auteur van De Postkoloniale Spiegel.
‘Laten we eerst een korte blik werpen op het verleden. Vorig jaar was het 75 jaar geleden dat Indonesië de onafhankelijk uitriep, maar hierna duurde het nog ruim 4 jaar voordat Nederland na een grimmige dekolonisatieoorlog die onafhankelijkheid erkende. Een traumatische gebeurtenis voor velen. Na bijna 350 jaar was er een einde gekomen aan de koloniale verbintenis met Nederland, die rond 1600 begon.’
‘En Indonesië mag intussen dan 75 jaar onafhankelijk zijn, de herinnering aan het koloniale verleden in de Oost is nog steeds springlevend, ook in de Nederlands-Indische literatuur, denk aan Adriaan van Dis, Alfred Birney en Marion Bloem. Maar niet alleen in de Nederlands-Indische literatuur leeft Indië voort, veel Indische en niet Indische Nederlanders bezoeken de tong tong fair in Den Haag, nasi, saté en sambal zijn zo ingeburgerd dat niemand zich realiseert hoe exotisch deze gerechten en ingrediënten ooit waren voor degenen die ze als eerste proefden.
Het koloniale verleden krijgt momenteel veel aandacht, elke dag wordt er wel over geschreven in kranten, tijdschriften of op het internet. Op televisie worden documentaires en films uitgezonden, in musea vind je exposities. Uit alles blijkt dat Nederland niet meer het land is dat het 75 jaar gelden was. Het is veranderd in een multi-etnische samenleving.’
Daar werd wat gruwelijks verricht
‘Steeds vaker klinkt dan ook de roep om de overheersende visie die Nederland lang op Indië had bij te stellen. Een paar jaar geleden pleitte de schrijver Reggie Baay om de oude koloniale leus ‘daar werd wat grootst verricht’ te vervangen door de variant ‘daar werd wat gruwelijks verricht’. In 2016 startte een groots onderzoeksprogramma in opdracht van de overheid naar het gebruik van geweld in de Nederlandse dekolonisatieoorlog. En in een boek als Revolusi, wordt ook aandacht besteed aan de Indonesische kant van de geschiedenis. Musea denken erover na om de collecties te dekoloniseren en ook in Nederland is er de discussie opgelaaid wat er moet gebeuren met standbeelden van koloniale helden.’
Taferelen van witte onschuld, paradijselijke tijd, exotisch eten, monumentale witte huizen, bedienden in sarong en een overweldigende natuur.
‘Nieuwenhuis accepteerde de onafhankelijkheid van Indonesië, maar koesterde ook zijn verlangen naar zijn kindertijd en kolonie en liet zich ontroeren door oude foto’s en verhalen. Dat wil niet zeggen dat er nooit aandacht is geweest voor de schaduwzijde van het Nederlands kolonialisme. Maar pas in 2016 toonde Rémy Limpach in zijn studie de brandende kampongs van generaal Spoor aan dat geweld tijdens de dekolonisatieoorlog niet incidenteel, maar structureel van aard was. Niet voor niets bood koning Willem Alexander in 2020 in Indonesia zijn excuses aan, hetzij stotterend, voor het Nederlandse geweld tijdens de dekolonisatieoorlog.’
Een nieuwe benadering van de Nederlands-Indische literatuur
‘Het maatschappelijke debat vraagt dus om het herijken van onze blik op de koloniale geschiedenis, maar ook om een nieuwe benadering van de Nederlands-Indische literatuur uit heden en verleden. Die nieuwe blik wil De Postkoloniale Spiegel bieden. De Postkoloniale Spiegel is ook niet alleen een literatuuroverzicht, maar tevens bedoeld als een zelfkritisch onderzoek naar op hoe de literatuur omgaat met het koloniale verleden. Daarmee sluit De Postkoloniale Spiegel ook aan bij de kritische wind, die sinds een aantal jaren waait door de literatuurwetenschap. In het bijzonder in de studie van de koloniale literatuur. Om die kritische belangstelling te benoemen spreekt men van postkoloniale studies.’
‘Met de term postkoloniaal bedoelt men dus niet zozeer het temporele aspect, als wel de cultuurkritische betekenis. Literatuur is namelijk een werkelijkheidsmaker. In navolging van Edward Said en vele anderen, zijn de auteurs ervan uitgegaan dat fictie, -literatuur een grote invloed heeft uitgeoefend op het denken en dat nog steeds doet. Said stelt in zijn gezaghebbende werk Orientalism dat teksten bestaan uit representaties van de werkelijkheid, maar dat die representaties niet de realiteit, maar een visie op die realiteit weergeven. Volgens Said is er een oriëntalistisch beeld ontstaan van de Oriënt, van het niet-Westen dat krachtiger is dan die werkelijkheid zelf. Dit resulteerde in het beeld dat uiteindelijk meer zegt over het Westen dan over het Oosten zelf, een visie waarin het Westen superieur is. Het Westen heeft via die koloniale literatuur bijvoorbeeld een negatief beeld geschapen van de inheemse bevolking om op die manier de eigen koloniale machtsstructuren te bestendigen. Heel kort door de bocht geformuleerd werd de inheemse bevolking als anders, als minder ontwikkeld voorgesteld, al dan niet via stereotypering. Via koloniale literatuur is dus een bepaalde werkelijkheid gecreëerd of via de postkoloniale literatuur. De Postkoloniale Spiegel probeert op een andere manier naar die literatuur te kijken.’
‘En wat blijkt sommige postkoloniale romans hebben ook postkoloniale trekken. Al is dat meestal natuurlijk niet het geval. In Nederland zijn de laatste decennia onderzoekers geweest die kritisch hebben gekeken naar de postkoloniale literatuur, maar dit heeft niet geleid in een literatuuroverzicht vanuit een postkoloniaal perspectief. Dat doet De Postkoloniale Spiegel wel en dat maakt De Postkoloniale Spiegel anders dan de meeste studies van de Indisch-Nederlandse letteren. We hebben in ons boek gekozen voor een aantal belangrijke romans van 1860 tot nu zowel uit Europa als uit iets lagere regionen. Met plaats voor zowel Multatuli als voor Mina Kruseman. We hebben ons alleen gericht op Indische romans en verhalen in het Nederlands, dat wil zeggen dat sommige Indonesische auteurs niet aan bod komen.’
– Jacqueline Bel tijdens het Bronbeek symposium
Meer informatie
- Recensie van Dido Michielsen in Moesson>
- Recensie van Cécile Koekkoek in de Volkskrant>
- Recensie van Alfred Birney in de Groene Amsterdammer>
- Interview met de auteurs in de online boekensalon van de UB Leiden>
De Postkoloniale Spiegel is nu ook verkrijgbaar als paperback voor slechts 34,90 euro. Bestellen>
De cover van De Postkoloniale Spiegel is door niemand anders gemaakt dan Peter van Dongen.
De gebruikte beelden van de vrouwen die poseren bij een spiegel en de spiegelhandelaar tegenover het parlementsgebouw in Jakarta komen uit de collectie Universiteitsbibliotheek Leiden. KITLV.
